Могҗизалы Яңа ел. Елан елы.

www.reikicards.

     31 декабрь аеруча тәэсирләргә бай көн. Чөнки могҗизалы Яңа ел төнен көтү могҗизаның үзен күрүгә караганда күңеллерәк… Менә гаилә башлыгы өй түренә чыршы утырта, бала-чага чыр-чу килеп аны бизи, аш-су бүлмәсендә әни “Оливье” салаты әзерли, мичтә, хуш ис таратып, бәлеш пешә…

         Әйе, Яңа елны каршылау буенча үз традициябез бар. Шулай ук һәр ил бу сихри бәйрәмгә үзенчә әһәмият бирә. Мөселманнар Яңа елны ай календаре буенча билгели. Шуңа да Яңа ел көне һәр елны 11 көнгә алга күчерелә. Иранда аны 21 мартта каршылыйлар. Яңа ел туганчы алар берничә бодай яисә солы бөртеген савытка утырталар. Бөртекләр Яңа елга шытып чыга, ул исә яз башын һәм гомернең яңа елын символлаштыра.

   Яһүдләр өчен Яңа ел – изге вакыт, алар иске ел эчендә кылган гөнаһлары турында уйланалар, аны яңа елда яхшы эшләре белән юарга вәгъдә итәләр. Балаларга яңа кием бүләк итәләр, икмәк пешерәләр, җиләк-җимеш белән сыйланалар.

Һиндстанның төньягында яшәүчеләр үзләрен ал, кызыл, көрән һәм ак чәчәкләр белән бизиләр. Ә илнең көньягында аналар махсус подноска татлы ризыклар, чәчәкләр һәм кечкенә бүләкләр тезеп куялар. Яңа ел иртәсендә балалар, күзләрен йомып, шул подноска җитәкләп алып барганны көтәләр. Шуннан соң алар бүләк алалар. 

     Япониядә Яңа ел 1 гыйнварда билгеләнә. Явыз көчләрне кертмәс өчен алар йорт ишегенә бер уч салам элә. Фаразлары буенча, бу аларга бәхет китерә. Яңа ел башланган минутта кычкырып көлә башлыйлар, чөнки көлү аларга алдагы елда уңыш китерәчәк. 

    Кытай Яңа елы 17 гыйнвар һәм 19 февраль аралыгында яңа ай туганда бәйрәм ителә. Бу көннәрдә урамнар халык белән шыгрым тула. Урамнарны Яңа елга меңнәрчә фонарь яктырта. Кытайлар Яңа елны явыз көчләр чолгап алган дип инана. Шуңа күрә аларны шартлаткычлар белән куркыталар. Кайберәүләр явыз көчләрне өйгә кертмәс өчен тәрәзә ярыкларына кадәр ябыштыралар хәтта. Кытай Яңа елы яки «Яз бәйрәме» быел 29 гыйнварга туры килә, кытайлар аны туган йортта лаеклы каршылар өчен бик тырышып әзерләнәләр.

  Вьетнамда Яңа ел «тэт» дип атала. Аны 21 гыйнвар һәм 19 февраль аралыгында билгелиләр. Бәйрәмнең төгәл көне елдан-ел аерылып тора. Вьетнамнар һәр өйдә Алла яши һәм ул Яңа ел төнендә күккә ашып, анда һәр кешенең иске елны ничек үткәрүе турында сөйли дип инана. Вьетнамнар кайчандыр Алла карп балыгы аркасында йөзеп йөри дип тә ышанганнар. Шуңа да алар һәр Яңа елда тере карп балыгы сатып алып, аны елга яисә буага җибәрәләр. Шулай ук алар Яңа елда тупса аша атлап кергән беренче кеше уңыш яисә уңышсызлык китерә дип исәплиләр. 

   Австралиядә Яңа ел 1 гыйнварда башлана. Тик анда бу көнне эссе булганлыктан, Кыш бабай белән Карсылу күчтәнәчләрне су коену костюмнарында тарата. 

  Индонезиягә Яңа ел октябрьдә килә. Бөтенесе дә бер-берсеннән былтыр кылынган начарлыклар өчен гафу үтенәләр. 

   Бирмада Яңа ел иң эссе көннәрдә – 2 апрельдә билгеләнә. Кешеләр рәхәтләнеп су сибешә. Шулай итеп, алар Яңа елда Су фестивале – тинжанны билгелиләр.

   Югославиядә күрәзәлек кылу белән мавыгалар: 12гә телеп тозлаган суган буенча теге яки бу айда нинди һава торышы булачагын фаразлыйлар. Словениянең кайбер өлкәләрендә өстәлгә 10 төрле әйбер: мәсәлән, нарат ботагы (бәхет), балдак (туй), курчак (гаилә артымы), акча (байлык) һ.б. тезеп, аларны бүрек белән каплап куялар. Һәр кеше өч тапкыр нинди дә булса бер әйбер тартып чыгарырга тиеш. Әгәр аңа бер үк әйбер кат-кат эләксә, ел буена аны шушы әйбергә бәйләнешле вакыйгалар көтәчәк.

    Венгриядә Яңа елның беренче көненә кагылышлы киң таралган ныклы бер инану яши. Янәсе, бу көнне өйгә беренче булып тупса аша хатын-кыз керсә, ул бәхетсезлек китерә. Шуңа күрә нинди дә булса йомыш тапкан булып, туган-тумача өенә ир-ат заты җибәрәләр. Яңа елда таза-сау һәм бай булу өчен шулай ук кызыклы гадәтләре бар. Мәсәлән, кайбер урыннарда иртән юынганда, ел буена акча китмәсен өчен сабын урынына кулга акча ышкып юыналар. 

   Болгариядә Яңа елны һәркем үз өендә каршы алырга тырыша. Бәйрәм башланыр алдыннан өйдәге иң кече кеше чыршы каршына басып, такмак әйтеп җырлый. Рәхмәтле абый-апалар аңа бүләкләр бирә. Сәгать телләре 12не суккач иң кызыклысы башлана. Бу вакытта үбешү өчен бер мизгелгә ут сүндерәләр. Аннан соң хуҗабикә эченә төрле сюрпризлар кушып пешерелгән бәлешне турый. Акча эләксә – байлык, роза сабагы эләксә мәхәббәт көт. Шундый ук сюрпризлы ризык пешерү гадәте Румыния һәм Австралиядә дә бар. 

    Грециядә Яңа ел – изге Василий көне. Василий үзенең изгелеге белән дан казанган, шуңа да грек балалары изге Василий бүләк салыр дигән өметтә мич каршында ботинкаларын калдырганнар. Греклар бер-берсенә шәраб тутырылган авыр кәрзин белән уен кәртләре дә бүләк итәләр. 

   Итальяннар Яңа ел төнендә тәрәзәдән иске-москы әйберләрен ыргыталар. Тәрәзәдән гөл савытлары, урындык, итек ише әйберләр оча. Никадәр күбрәк атып бәрәсең, Яңа елда сиңа шулкадәр байлык киләчәк дип исәпли алар. Ә балаларга бүләкне Ла Бефана исемле яхшы күңелле тылсымчы апа алып килә. 

    Испаннар бәйрәм көнне олы чыршы куелган мәйданга… виноград ашарга агыла. Испания традицияләре буенча чыршы янына җыелган меңәрләгән кешенең һәркайсы 12 виноград жимеше ашарга тырыша. Һәр виноград Яңа елның 12 аен символлаштыра, ә 12 виноград ашап өлгерү күңел түрендәге иң татлы хыялның тормышка ашачагын гарантияли. Бу кызыклы традицияне бәйрәмне өйдә каршы алучылар саклый. Һәр тәлинкәгә 12 бөртек виноград салына. Әйткәндәй, шундый ук гадәт Португалиядә дә яши.

    Даниядә балаларга төбендә урман шаяны тролль карап торган чыршы бүләк итәләр. Ярты төн җиткәч, хуҗабикә бәйрәм өстәленә зур мискә тутырылган татлы дөге боткасын китереп куя. Аның сере бар – мис төбенә чикләвек яшерелгән. Бу традиция барыннан бигрәк кияүгә чыкмаган кызларга ошый – киләсе елда туйдан котылып калырмын димә! Башкаларга бәхетле ел юрый ул. 

    Эстония һәм Австриядә каршыга морҗа тазартучы очрау бәхет китерә дип санала. Шуңа да корымга буялган морҗа тазартучы сыны бүләк итү киң таралган. 

    Шведларда балалы йортта бәйрәм әти кешенең өйдән чүп түгәргә чыгуыннан башлана. Кире өйгә кергәндә ул швед Кыш бабае Юль Томтен образында кайта. Төн уртасы җиткәч, шведлар серпантин сибәләр, сыбызгы сызгырталар, Юль Томтен бүләкләр бирә башлый. Шәм – традицион бүләкләре, чөнки ул яктылык, дуслык, киң күңеллелек, шатлыкны символлаштыра.

    Бельгия һәм Нидерландиядә Яңа елның беренче көненә әһәмият бирәләр. Мәгънәсе шунда: бу көнне кеше үзен ничек тота, димәк, ел буена ул шундый холыкта була. Шуңа күрә бу көнне бурычка кермәскә, өс-башка ни дә булса яңа әйбер алып кияргә тырышалар. Ел әйләнәсенә өйдә муллык булсын өчен табын сый-нигъмәтләрдән сыгылып торырга тиеш. 

    Бөек Британиядә сәгать төнге 12не суга башлагач, өйнең арткы ишеген ачып, иске елны озаталар да, сәгать теле 12не сукканда, алгы ишекне ачып, Яңа елны кертәләр. 

     Шотландиядә исә ярты төн авышканчы фермаларда учак ягып, бөтен гаилә аны тирәләп утыра. Сәгать 12 җиткәндә хуҗа торып, сүзсез генә өй ишеген ача. Ул аны сәгать унике тапкыр сукканчы тота.  Шулай итеп, ул иске елны чыгарып, Яңа елны кертә. Шотландлар дус-ишләренә пирог, шәраб һәм күмер кисәге тотып баралар. Алар ризык, эчемлек һәм җылылык белән тәэмин итүнең иң ышанычлы ысулы.

    Исландиядә ата-аналарда бала кайгысы булмый. Чөнки хәйләкәр балалар Кыш бабайның декабрьнең теләсә кайсы көнендә кунакка киләчәген беләләр. Әгәр бер-бер шуклык кылып ташласаң, ботинкаңда көтелгән бүләк урынына… бәрәңге табуыңны көт тә тор!

     Америкалылар өчен «Таймс скур» яктыртулы сәгате 00.00 вакытын күрсәткәч, Яңа ел туа. Бу вакытта мәйданга җыелышкан меңнәрчә кешеләр бер-берсен үбә башлыйлар. Руль артындагылар бар көчкә автомобиль гудогын кычкырта. Илнең калган өлешендә яшәүчеләр Яңа ел җитүен аңлыйлар. Инде кара борчак ашарга утырырга да ярый, чөнки нәкъ ул уңыш китерә дип исәпләнә. Начало формы 

Теләкләреңне язып, чыршы астына куй

Ел буе көтеп алынган бәйрәм булса да, Яңа елда артыграк “бәйрәм итеп” үзебезгә зыян да салырга мөмкинбез. Күпләр аны гаилә бәйрәменә санап, тәм-том әзерләп, иң якын кешеләре белән тел евизор каршында тыныч кына үткәрә. Ләкин шау-шулы компанияләр дә җитәрлек. Һәр ике очракта да әзерләнәсе бар, ә менә кунаклар киләсе булганда аеруча чабарга туры килә. Димәк, бәйрәм арты гына түгел, бәйрәм алды мәшәкатьләре дә шактый физик һәм психик көч таләп итә. Бу бәйрәм хроник авырулар, бигрәк тә йөрәк һәм ашказаны, эчәк юллары авырулары белән интеккәннәр өчен куркыныч.

Яңа елны каршылауга үз-үзеңне психологик яктан дөрес әзерләргә кирәк, дип киңәш итә психологлар. Бу ни дигән сүз? Шау-шулы һәм күңелле бәйрәм булуына карамастан, чаманы онытмаска, үзең һәм якыннарың артыннан контрольне югалтмаска. Инде үтеп баручы елдан башыгыздан ашкан проблемаларыгыз аркасында гарык булгансыз икән, төшенкелеккә бирелмәгез, ният-хыяллар күңелегездән беркайчан да китмәсен. Үткән елда булган барлык яхшылыкларны искә төшерегез, проблемаларын онытыгыз. Моңаеп утыра торган көн түгел бит инде бу. Яңа елны уңай кәеф белән каршыларга тырышыгыз. Яңа елны ничек күңеллерәк каршылыйсыз, киләсе ел үзе дә шулкадәр күңелле булыр.

Әгәр дә сез Яңа елдан яңача тормыш башлап җибәрергә уйлыйсыз икән, моннан да яхшырагы юк. Моның өчен чиста ак кәгазь бите алып, пунктлап үзегезнең нәрсәләргә ирешергә теләвегез турында языгыз һәм чыршы астына куегыз. «Кәгазьгә язылган сүз – абстракт фикерләгән теләккә караганда, чынга ашучан”, – дип билгели психологлар.

>

БЙА әзерләник!

5-9 сыйныфларда татар теленнән БЙА әзерлек  өчен эшләнгән ярты еллык контроль эшләр.

Билге куела баллар нигезендә

5 балл

-1 балл А тест,

-2балл В сораулары,

-3 балл С текст

5 сыйныф

А1. Сүзнең дөрес язу очрагын күрсәтегез.

1) шагир;

 2) шагыйр;

 3) шагыйрь;

 4) шагъыйрь.

А2. Бер иҗекле сүзне күрсәтегез. *

 1) күзлек;

 2) утыз;

 3) яу;

 4) алкышлау.

А3. Э хәрефе татар телендәге кайсы сүздә сузык авазны белдерә?

1)      маэмай;

2)      электр;

3)      эшчән;

4)      тәэмин.

А4. Алгы рәт сузыклары гына булган төркемне күрсәтегез. *

 1) [а], [у], [ү]

 2) [и], [о], [е]

 3) [ә], [ө], [ү]

 4) [ы], [о], [о]

А5. Дөрес язылышка туры килмәгән сүзне табыгыз. *

 1) көзге;

 2) болыт;

 3) өмет;

 4) тормыш.

А6. Кызылканат сүзенең төрен күрсәтегез. *

1)      тамыр сүз;

2)      парлы сүз;

3)      кушма сүз;

4)      тезмә сүз.

А7. Юлдан-юлга күчерү өчен дөрес бүленгән сүзне табыгыз. *

1)      кый-ммәт-ле;

2)      кыймм-әт-ле;

 3)  кыйм-мәт-ле;

 4) кый-ммә-тле.

В. Текстны укыгыз. Биремнәрне үтәгез. *

Кыр казы. Беркөнне мин күл буена төшеп, үскән камышлар арасыннан барганда, “кыйгак... кыйгак...” дигән каз тавышын ишеттем. Камышлар аша суга кергәч, бер кыр казын күреп гаҗәпләндем. Камыш арасында, бер канаты белән генә очарга тырыша-тырыша, кыр казы талпына иде. Мине күргәч, ул бик курыкты бугай: тагын да ныграк талпына башлады. Ләкин минем аны тотарга көчем җитте. (М.Гафури)

В1.Текстан кушма сүзне күчереп языгыз. *

В2. Беренче җөмләдән тел алды тартыклары к,г кергән сүзләрне күчереп языгыз. *

В3. Интонациясе буенча соңгы җөмләнең төрен күрсәтегез. *

В4. Соңгы җөмләдәге сүзләрне мәгънәле кисәкләргә таркатыгыз. *

С. Текстта нәрсә турында сүз бара? Бу очракта сез нишләр идегез? Фикерегезне биш җөмлә белән языгыз.

6 сыйныф

А1. Морфология нәрсәне өйрәнә? *

 1) җөмлә кисәкләрен;

 2) авазлар һәм хәрефләрне;

3) сүз төркемнәрен;

 4) телнең диалектларын.

А2. Басым сүз ахырында булмаган очракны табыгыз. *

 1) балакайлар;

 2) барсалар;

 3) бармыйлар;

 4) бардыгыз.

А3. Маэмай, тәэсир, тәэмин сүзләрендәге өченче аваз ничек атала? *

 1) сузык аваз;

 2) тел арты тартыгы;

 3) тел алды тартыгы;

 4)  һәмзә тартыгы.

А4. Исем нәрсә ул? *

 1) ярдәмлек сүз төркеме;

 2) җөмлә кисәге;

 3) модаль сүз;

 4) мөстәкыйль cүз төркеме.

А5. Ялгызлык исемен күрсәтегез. *

1) мәдәният;

 2) бөгелмә;

3) автобус

 4) депутат

А6. Сүзләрнең дөрес язылган очрагын табыгыз. *

1)      мехәбәт;

2)       мөхәббәт;

3)      меһабәт;

4)      мәхәббәт.

А7 Хәреф саны белән аваз саны туры килгән сүзне табыгыз. *

1)      яшьлек;

2)      игътибар;

3)      яңгыр;

4)      офык.

А8. Бу сүзләрнең кайсы сингормонизмның икенче төренә керми? *

1)      көлке;

2)      олы;

3)      тойгы;

4)      куркак

В. “Кышкы манзара”  сүзенең   синонимын яз.

В1. Гаҗәпләндем сүзенә фонетик анализ ясарга. *

С. Түбәндәге мәкальләрне кертеп, 9- 10 җөмләдән торган хикәя төзеп языгыз. *

Һәр гөл үз сабагында чәчәк атар.Үз халкыңны үз итсәң, ят халыкка кол булмассың.Оясыз сандугач сайрамас.Дусыннан аерылган җиде ел елар.Иленнән аерылган гомер буе елар.

7 сыйныф

А1.Ясагыч кушымча ялгау ысулы белән ясалган сүзне күрсәтегез . *

1)      БМО

2)      ташкүмер;

3)      татарча ;

4)      азык -төлек .

А2. Көчәйткеч кисәкчәләр ярдәмендә сыйфатның кайсы дәрәҗәсе ясала ? *

1)      төп;

2)      кимлек;

3)      артыклык ;

4)      чагыштыру .

А3. Чөнки ул- *

1)      җыючы төркәгеч ;

2)      бәйлек сүз ;

3)      бәйлек;

4)      ияртүче теркәгеч.

А4. Синтаксисның төп берәмлеге . *

1)      сүз;

2)      аваз һәм хәреф;

3)      сүз формалары һәм сүзнең мәгънәләре ;

4)      сүзтезмә һәм җөмлә .

А5. Чабышкы атлар , сабантуй мәйданы сүзтезмәләренең төрен күрсәтегез . *

1)      сыйфат сүзтезмә ;

2)       исем сүзтезмә ;

3)      алмашлык сүзтезмә ;

4)      рәвеш сүзтезмә .

А6. Ахырында тиешле тыныш билгесен куегыз һәм төрен күрсәтегез. *

Тирә- якка дан тоткан ике агасы кебек чабышкы булачак.

1)      тойгылы җөмлә ;

2)      сорау җөмлә;

3)      хикәя җөмлә;

4)       боеру җөмлә.

А7. Җөмләдә кайсы җөмлә кисәкләре юк? *

Монда һәрбер сукмак , һәрбер почмак кадерле.

1)  ия;

 2) хәбәр;

 3) аергыч;

 4) тәмамлык.

А8 . Хәлләр мәгънәләре ягыннан ничә төрле була? *

 5;

 10;

 8;

 6;

А9. Сыйфат нинди сорауларга җавап бирә ? *

1)      кем? нәрсә?

2)      нинди ?кайсы?

3)      кайчан ?ничек?

4)      нишли?

А10. Җөмлә кисәге булмаган сүзне табыгыз . *

1)      ия;

2)      хәбәр;

3)      хәл;

4)       эндәш сүз.

Текст.

   Миннән дүрт-биш адым ераклыкта гына биек аяклы дүрт торна басып тора иде . Тавык белән каздан башканы күрмәгән күзгә мондый күк гөмбәзе кунагын күрү көтелмәгән хәл булып чыкты. Күзләрем яшьләнде,тамак төбе җыерылды.Торналар озын биек аяклы,күк йөзендәге болыт кебек зәңгәрсу-кургаш койрыклы , хәтәр озын томшыклы кошлар икә.Аларны карап торасы булган да бит,әмма мин аларга таба йөгердем.Торналар , киң канатларын мәһабәт чайкап ,озын аякларын бөгеп , җиргә иңеп алдылар һәм күккә күтәрелделәр . Алар сихри күк йөзенә күтәрелделәр дә еракка киттеләр .(М.Мәһдиев буенча).

В1. Кыек тәмамлыкның астына сызарга. *

В2. Икенче абзацны беренче җөмләсен җөмлә кисәкләре ягыннан тикшерегез . *

В3. Тексттан җөмләнең аерымланган кисәкләрен табыгыз.

В4. Сихри күк йөзе фразасының мәгънәсен аңлатыгыз. *

В5. Нинди сүзләрнең астына сызылган? *

С. Сезнең язын торналарның килүен,ә көзен китүен күзәткәнегез бармы?Үз фикерегезне 6-7 җөмлә белән языгыз. *

8  сыйныф

А1. Җөмләнең структур төрен билгеләгез: *

Явым-төшемсез көннәрдә кояш әле матур гына җылыта, ләкин андый җылы, коры көннәр инде сирәк була. (И.Г.)

 1) тезмә кушма җөмлә;

 2) иярченле кушма җөмлә;

 3) гади җөмлә;

 4) бер составлы җөмлә.

А2. Иярчен ия җөмләле кушма җөмләне табыгыз: *

1. Ишеттем мин кичә: берәү җырлый

   Чын безнеңчә, матур милли көй (Г.Т).

 2.Ул биргән яулык та озак еллар түш кесәсеннән төшмәде (Ш.М.)

3. Кем килене булыр, шул борчый, шул уйландыра иде аны (Ә. Еники).

 4.Тимерне кызуында сугалар. (М.)

А3. Иярчен хәл җөмләләрнең ничә төре бар? *

 6;

 8;

 10;

 12;

А4. Иярчен тәмамлык җөмләне билгеләгез. *

 1.Гадәтем: ялгыз кешеләрне кытыклап үтерәм. ( Г. Тукай)

 2.Тел әйтә алмаганны җыр әйтер. (М).

 3.Уянмый ул, бөтен дөнья тавышлансын. (Г. Тукай)

 4.Шундый бездә йола: Язлар җитү белән халык өйләр юа (Р.Ф.)

А5. Тезмә кушма җөмләләр нинди төркемнәргә бүленәләр? *

 1) теркәгечле һәм теркәгечсез;

 2) аналитик һәм синтетик;

 3) аналитик кына;

 4) синтетик кына.

А6. Иярчен сәбәп җөмләле кушма җөмләне табыгыз. *

1. Күрде кырда: бик матур бер әллә нәрсә ялтырый. (Г. Т.)

2. Кышкы көн кыска булганлыктан, бик тиз караңгы төште. (Р. Н.)

 3.Сибелә, сибелә алма чәчәкләре

 Җилләр искәндә. (М.Н.)

 4.Кемнең итәгенә ут капса, шул яна. (М.)

А7. Иярчен максат җөмләле кушма җөмләне табыгыз. *

 1.Арбалар тау астына таба кирегә тәгәрәп китмәсеннәр өчен, тәгәрмәч асларына агачлар кыстырдык(Г.И.).

 2.Факт шул: аклар армиясеннән качкан солдатлар алар (А.Ш.)

 3.Көн үткән саен, ул йорт эшенә бата барды. ( Г.И.).

 4.Карыны ачкангамы, ризык тәмле, бик тәмле иде (Р.Н.)

А8. Иярчен вакыт жөмләле кушма җөмләне табыгыз. *

 1.Уйласаң, уй җитәрлек анысы. (Ф.С.)

 2.Тик бер курку: бәхетемне Ил белән югалтудан.(Р.Ф.)

 3.Бәхете бар икән малайның: әнисеннән хат килде.(М.Ә.)

 4.Бер атна үтүгә, капитан Вильданов госпитальдә иде. (Ф.С.)

А10. Түбәндәге җөмләдә бәйләүче чараны билгеләгез. *

Син шәһәрдән кайткач, барысын да сөйләрмен.

 1) мөнәсәбәтле сүз;

 2) -кач кушымчасы;

 3) янәшә тору;

 4) санау интонациясе.

В. Тексны укыгыз һәм текстан соң бирелгән күнегүләрне үтәгез. *

“Туган туфрак” дигән сүз дөрес икән. Туган авылына, йорт- нигезенә якынлашкан саен, Сәүбәннең йөрәге ныграк җилкенә барды. Баштарак, йөрергәме-юкмы, дигән кебегрәк тибенеп яткан йөрәк, бераздан эчке бер талпыну белән сулкылдарга кереште, аннары чабып-йөгереп үк китте, ниһаять, авыл читендәге инеш аша салынган агач күперне чыгуга, ярсып-ярсып, ярылырдай булып тибә башлады. Унсигез ел аз гомер түгел шул... “Туган туфрагыннан башка үлән дә үсә алмый, балам,” – ди иде әнкәсе.Яз көне булды бу хәл. Бишенче-алтынчы сыйныфларда укучы Сәүбән, яланда йөргәндә, очраган бер кыр чәчәген утыртып куйды. Аның өчен бакчалардагы иң яхшы туфракны алып керде, көн саен диярлек су сибеп тора башлады...Юлда кайтканда шиңә башлаган гөл тиздән сынын турайтып җибәрде, терелеп, яшәреп- яшелләнеп китте...Кинәт гөлгә әллә ни булды. Берничә көн эчендә чәчәк, таҗларын коеп бетереп, шиңә башлады. Башта яфрак очларын саргайтты, аннары сабагы да, сагыштан зар булган кеше төсле, сыгылып төште...Сәүбән нишләргә белмәде, һаман су сипте, гөлнең төбен йомшартты, кояшлырак урынга күчереп куйды. Ләкин үсемлеккә болар да файда итмәде.-Шунда ул әнкәсенә дәште:-Әнкәй, карале, матур гөлебез үлә бит, нишлибез инде хәзер?-Нишли дә алмыйсың, улым. Туфрагы килешмәгәндер, туфрагы. Туган туфракка ни җитә,--дип уйчан гына әйтеп куйды әнкәсе.“Кеше- табигать баласы”, дип юкка гына әйтмиләрдер, күрәсең. Ул, туган якларыннан аерылып, нинди генә җиткелеккә ирешсә дә, тулы бәхеткә ия була алмый, үзен ятим сизә, моңсулана, боега... (Г. Гыйльманов).

В1. “Туган Туфрагыннан башка үлән дә үсә алмый, балам”,- ди иде әнкәсе җөмләсенең схемасын төзегез. *

В2. Текстан тиңдәш кисәкле җөмләне күрсәтегез. *

В3. Аерымланган рәвеш хәлле җөмләне аерып языгыз.

В4. Сагыштан зар булган кеше төсле, сыгылып төште сүзтезмәсенең мәгънәсен аңлатыгыз.

С1. Текстка исем бирегез. *

С2. Туган туфрак сүзтезмәсенең мәгънәсен ничек аңлыйсыз? Әлеге теманы яктыртып нинди әдәби әсәрләр беләсез? *

С3. Түбәндәге мәкальләрне кертеп, 9- 10 җөмләдән торган хикәя төзеп языгыз. *

Һәр гөл үз сабагында чәчәк атар.Үз халкыңны үз итсәң, ят халыкка кол булмассың.Оясыз сандугач сайрамас.Дусыннан аерылган җиде ел елар.Иленнән аерылган гомер буе елар.

9  сыйныф

1 нче өлеш.Текстны укыгыз  һәм А1-А7; В1-В9; С2 биремнәрен үтәгез.

Ике йөрәкле кеше

1)Андый буранлы көннәр безнең якларда кышын да күп булмый торгандыр. 2)Әнкәй мондый буранны “җен туе” ди. 3)Күз ачкысыз кар гарасаты. 4)Ишектән упкын төбенә төшкәндәй чыгып китәсең. 5)Ничек кенә җылы киенсәң дә, суык җил күз ачып йомганчы сине үзенең сөякләргә үтеп керерлек салкын тулы кочагына бөтереп ала, тәнеңдәге һәр күзәнәгеңә салкын энәсен кадап чыга. 6)Бит-йөзеңне тун якалары белән томалап, үз-үзеңне кочып, ярым йомарланган хәлдә барасың да барасың. 7)Иң мөһиме, трамвай тукталышына кадәр алып баручы сукмакны югалтмаска кирәк. 8)Гел шул хакта гына уйларга туры килә. 9)Уйларың башка якка китеп, юлдан язсаң, тиз генә эзгә төшәм димә. 10)Әле ярый усал җил тапталудан таш кебек каткан сукмак  карын ялап та, кимереп тә ала алмый.

11)Шулай барганда, бер тавышка игътибар иттем. 12)Хәер, мин ул тавышны байтактан  ишетеп килә идем инде. 13)Башта аны җил галәмәтедер дип уйладым. 14)Аннары күңелемә зәһәр суыктан тавыш галлюцинациясе башланамы әллә дигән уй төште. 15)Ничек кенә булмасын, үзәкне өзеп чыелдаган тавыш бетмәде, киресенчә, көчәя, ачыклана гына барды.

16)Чыелдавык тавыш чыгарып яткан ул төргәкне мин аздан гына китереп басмадым. 17)Үзем дә сизмәстән, читкә тайпылдым. 18)Төргәк кыймылдап куйды. 19)Сукмак читендә бияләй кадәрле генә көчек баласы ята иде. 20)Әйе, ята иде, чөнки әлеге тере төргәк аз гына калкына башласа, аны җил, сукмактан кубарып, үзе белән әллә кайларга алып китәр төсле иде.

21)Көчекне кулыма алдым. 22)Аның калтыранган тәнен тойдым. 23) Тиздән бу калтырану үземә дә күчте. 24)Һәм миңа әлеге кечкенә җан иясе алдында ачы буран өчен, көчекне адаштырып калдырган кешеләр өчен бик тә, бик тә оят булып китте.

25)Изүемне ачып, көчекне куеныма куйдым. 26)Җылыны тоеп алган тере йомгак үзе дә эчкәрәк кереп үрмәләде, нәкъ йөрәк турысына барып җитеп, борынын култык астына төртте дә тынып калды.

27) Минем үземә дә җылы булып китте. 28) Бураны-кары да, зәһәр суыгы да инде куркытмый иде. 29)Бу мизгелдә мин һәр кар бөртегенә күзләрен йома торган, суыкның һәр сулышына бөрешеп ката торган гадәти кеше түгел идем. 30)Уен эшмени – куенымда, ярсып-ярсып, берьюлы ике йөрәк тибә иде!

                                                                           (Г. Гыйльманов)

Укылган текст нигезендә А1-А7 биремнәрен үтәгез. А1-А7 биремнәренең һәрберсендә берсе генә дөрес булган 4 җавап варианты бирелгән. Сайлап алынган җавапларның номерларын түгәрәк эченә алыгыз.

А1   Кайсы вариант җавабында “Сөйләүче кемнәр өчен үзен гаепле сизә?”                                       соравына җавап булырдай мәгълүмат бар?

         1) Чыелдавык тавыш чыгарып яткан ул төргәкне мин аздан гына китереп басмадым.

         2) Һәм миңа әлеге кечкенә җан иясе алдында ачы буран өчен, көчекне адаштырып калдырган кешеләр өчен бик тә, бик тә оят булып китте.

        3) Тиздән бу калтырану үземә дә күчте.

        4) Сукмак читендә бияләй кадәрле генә көчек баласы ята иде.

А2   Калкына башласа сүзтезмәсенең  (20 нче җөмлә) текстта нинди мәгънәдә кулланылуын билгеләгез.

        1) үсә башласа

        2) йөгерә башласа

        3) өрә башласа

        4) хәрәкәтләнә башласа

А3 Составында чагыштыру сурәтләү чарасы кергән җөмләне күрсәтегез. 

        1) Күз ачкысыз кар гарасаты.

        2) Аннары күңелемә зәһәр суыктан тавыш галлюцинациясе башланамы әллә дигән уй төште.

        3) Әле ярый усал җил тапталудан таш кебек каткан сукмак  карын ялап та, кимереп тә ала алмый.

4) Ничек кенә булмасын, үзәкне өзеп чыелдаган тавыш бетмәде, киресенчә, көчәя, ачыклана гына барды.

А4    Хаталы фикерне табыгыз.

        1) игътибар сүзендә (11 нче җөмлә) хәреф һәм аваз саны тигез

        2) тавыш сүзендә (14 нче җөмлә) [w] авазы бар

        3) берьюлы сүзе (30 нчы җөмлә) ясалышы ягыннан  кушма сүз

        4) көчек сүзендә (19 нчы җөмлә) икенче иҗектә [ө] авазы ишетелә

А5 Сингармонизмга буйсынмаган сүзне күрсәтегез.   

        1) уйларың

        2) байтактан

        3) бияләй

        4) гадәти

А6  Ясалма сүзне күрсәтегез.    

        1) төргәк

        2) бит-йөз

        3) көчек баласы

        4) буранлы

А7 Төшем кушымчалы сүзе булган җөмләне табыгыз.  

        1) Төргәк кыймылдап куйды

        2) Ишектән упкын төбенә төшкәндәй чыгып китәсең.

        3) Көчекне кулыма алдым.

        4) Үзем дә сизмәстән, читкә тайпылдым.

2өлеш

В1-В9 биремнәрен укылган текст нигезендә үтәгез. Җавапларны сүз яки цифрлар белән языгыз.

В1  12 нче җөмләдәге байтактан сүзенең синонимын табыгыз. Бу синонимны язып куегыз.

В2     11-16 нчы җөмләләрдән тотрыклы сүзтезмәне эзләп табыгыз һәм язып куегыз.

В3      1 нче җөмләнең грамматик нигезен табып язып куегыз.

В4     7-14 нче җөмләләр арасыннан тиңдәш кисәкле җөмләне табыгыз. Бу җөмләнең тәртип номерын язып куегыз. 

В5     Тексттан алынган түбәндәге җөмләләрнең өтерләренә номерлар куелган. Кереш

           сүзгә бәйле рәвештә куела торган өтерләрнең цифрларын аерып язып куегыз.

          Уйларың башка якка китеп,(1) юлдан язсаң,(2) тиз генә эзгә төшәм димә. Әле ярый усал җил тапталудан таш кебек каткан сукмак карын ялап та,(3) кимереп тә ала алмый. Шулай барганда,(4) бер тавышка игътибар иттем. Хәер,(5) мин ул тавышны байтактан ишетеп килә идем инде. 

В6    26 нчы җөмләдә ничә грамматик нигез бар? Җавапны цифрлар белән күрсәтегез.

В7      Тексттан алынган түбәндәге җөмләләрнең өтерләренә номерлар куелган. Тиңдәш

            кисәкләр арасында куелган өтерне аерып язып куегыз.

      Ничек кенә булмасын, үзәкне өзеп чыелдаган тавыш бетмәде,(1) киресенчә,(2) көчәя,(3) ачыклана гына барды. Чыелдаган тавыш чыгарып яткан ул төргәккә мин аздан гына китереп басмадым. Үзем дә сизмәстән,(4) читкә тайпылдым. Төргәк кыймылдап куйды. Сукмак читендә бияләй кадәрле генә көчек баласы ята иде. Әйе, (5) ята иде,(6) чөнки әлеге төргәк аз гына калкына башласа,(7) аны җил,(8) сукмактан кубарып,(9) үзе белән әллә кайларга алып китәр төсле

В8    Беренче абзацтагы җөмләләр арасыннан иярчен кире җөмләне табыгыз.  Җөмләнең тәртип номерын язып куегыз.

В9  16-25 нче җөмләләр арасыннан кушма җөмләне табыгыз. Бу җөмләнең тәртип номерын язып куегыз.

        

3 нче өлеш

2нче өлештә бирелгән текстны кулланып, аерым битләрдә С2.1 яки С2.2 биремнәрен үтәгез. Сочинение яза башлаганчы, сайлап алынган биремнең номерын язып куегыз.

С2.1   “Әдәби әсәрнең идея-эчтәлеген ачуда чагыштыруларның роле” темасына сочинение языгыз.).

 Мисалларны язганда, кирәкле җөмләләрнең тәртип номерларын күрсәтегез яисә цитата рәвешендә бирегез.

                     Сочинениенең күләме 70 сүздән дә ким булмаска тиеш. Сочинениене пөхтә итеп, таныла торган почерк белән языгыз.

С2.2  Текстның бетемендә (финалында) китерелгән  “Бу мизгелдә мин һәр кар бөртегенә күзләрен йома торган, суыкның һәр сулышына бөрешеп ката торган гадәти кеше түгел идем“ җөмләсен Сез ничек аңлыйсыз?

            Сочинениедә укылган тексттан фикер агышыгызны дәлилли торган 2 аргумент китерегез.

            Мисалларны язганда, кирәкле җөмләләрнең тәртип номерларын күрсәтегез яисә цитата рәвешендә бирегез.

Сочинениенең күләме 70 сүздән дә ким булмаска тиеш. Сочинениене пөхтә итеп, таныла торган почерк белән языгыз.